موضوع : سوره حمد تفسیر آیه (1) – بسم الله الرحمن الرحیم

بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (1)

[به نام خداوند رحمتگر مهربان]

((بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم))

1. امام صادق (علیه السلام) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) وقتی همراه مردم نماز می‌خواند آیه‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را با صدای بلند قرائت می‌کرد و منافقان که پشت سر حضرت ایستاده بودند از صف‌های نماز کنار می‌رفتند و وقتی قرائت آیه تمام می‌شد به‌جای خود باز می‌گشتند و به همدیگر می‌گفتند: «محمّد (صلی الله علیه و آله) نام پروردگارش را بسیار ذکر می‌کند حتماً بسیار او را دوست دارد، و خدا این آیه را نازل کرد: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶). (تفسیر  العیاشی، ج۲، ص۲۹۵)
2. حضرت امام جعفر صادق علیه السلام  فرمودند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» سزاوارترین کلامی است که به آوای بلند خوانده شده است و این همان آیه ای است که خداوند عز و جل در باره اش فرمود «وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْاْ عَلَی أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» [و چون در قرآن، پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند].(تفسیر قمی ج 1، ص 38، اسراء/ 46)
3. حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند :  روز قیامت که می‌شود گروهی از مردم بر شترانی نورانی وارد می‌شوند و با صدای رسایشان فریاد می‌زنند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به‌وعده‌ی خویش درباره‌ی ما وفا کرد و زمین [بهشت] را میراث ما قرار داد که هرجا را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم. (زمر/۷۴)». دیگران [با دیدن آن‌ها] می‌گویند: «ایشان جماعت پیامبرانند»! در این هنگام ندایی از طرف خداوند عزّوجلّ به گوش می‌رسد: اینان شیعیان امیرالمؤمنین علیّ‌بن‌ابی‌طالب علیه السلام می‌باشند که بندگان برگزیده و آفریدگان نیک من هستند». می‌گویند: ای معبود و مولای ما ! چگونه ایشان به این مقام و منزلت رسیده‌اند ؟ ندای الهی در جواب می‌گوید:  به‌واسطه‌ی انگشتر [عقیق] در دست راست کردن و به‌جاآوردن پنجاه‌ویک رکعت نماز [هفده رکعت نمازهای واجب و سی‌وچهار رکعت نمازهای نافله] و غذا دادن به فقیران و پیشانی بر خاک مالیدن [در حال سجده سر به مهر تربت ] و با صدای بلند {در نماز}  گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (أعلام الدین في صفات المؤمنین  ,  جلد۱  ,  صفحه۴۴۷)
4. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند : هنگامی‌ که خداوند ابراهیم خلیل  علیه السلام  را آفرید، حجاب از دیدگانش برداشت و او به طرف عرش الهی نظر افکند و نور پیامبر اسلام و امامان (علیهم السلام) را مشاهده نمود، عرض کرد: «ای معبود و مولای من! تعداد زیادی نور در اطراف ایشان می‌بینم که جز تو، کسی توان شمارش آن‌ها را ندارد»! خداوند فرمود: «ای ابراهیم (علیه السلام)! اینان شیعیان و دوستداران پیامبر و اهل بیتش (علیهم السلام) هستند». عرض کرد: «معبودا ! شیعیان و دوستداران ایشان، چگونه شناخته می‌شوند»؟ خداوند فرمود: «با به‌جاآوردن پنجاه‌ویک رکعت نماز و با صدای بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ و قنوت خواندن پیش از رکوع و سجده شکر به‌جاآوردن و انگشتر [عقیق] در دست راست کردن . (  الفضائل (لإبن شاذان)  ,  جلد۱  ,  صفحه۱۵۸ )
5.  حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام فرمودند : ما فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) بر بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اتّفاق کرده‌ایم . و حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند :  تقیّه آیین من و پدران من است؛ ولی در سه مورد، تقیّه صحیح نیست: در نوشیدن شراب، مسح‌کردن بر روی کفش و ترک بلندگفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ  ( مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل  ,  جلد۴  ,  صفحه۱۸۹)
6. صفوان جمّال گوید: چند روز با حضرت امام صادق (علیه السلام) نماز جماعت خواندم. موقعی که نماز ظهر و عصر می‌شد، امام (علیه السلام) با صدای بلند می‌گفتند : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و سوره‌ی حمد را آهسته می‌خواند سپس با صدای بلند می‌گفت: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و آهسته یک سوره‌ی قرآن تلاوت می‌ کردند . (الکافی، ج۳، ص۳۱۵)
7. حضرت امام رضا علیه السلام  در تمامی نمازهای روز و شبش بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بلند می‌خواندند . (وسایل الشیعه ، ج۶، ص۷۶)
8. حضرت امام صادق علیه السلام  فرمودند:  در یک حدیث طولانی… بلند خواندن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در نمازها واجب است. ( الخصال  ,  جلد۲  ,  صفحه۶۰۳ )

تفیسیر آیه  بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

1. {از چند طریق سند را به ائمه علیهم السلام میرسانند)  از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» پرسیدم؛ ایشان فرمودند: باء، بهاء و روشنایی خداوند و سین، سناء و شکوه خداوند و میم، ملک و فرمانروایی اوست و الله، معبود همه چیزهاست. او بر تمامی آفریدگان خود رحمان و بخشنده و بر مؤمنان به طور خاص رحیم و مهربان است.(تفسیر قمی، ج 1، ص 39 – الکافی، ج 1، ص 89، ح 3)
2. از حضرت امام جعفر صادق  علیه السلام  در باره «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» پرسیدند. ایشان فرمودند: باء، بهاء و روشنی خداوند و سین، سناء و شکوه خداوند و میم، ملک و فرمانروایی خداوند است. عرض شد: الله چه؟ فرمودند : الف، آلاء و نعمتهای خداوند بر آفریدگان خود با بهره مندی از ولایت ماست و لام، الزامی است که خداوند در ولایت ما بر آفریدگانش نهاده است. عرض شد: و هاء چه؟ فرمودند : هوان و خواری است برای هر کس که با محمّد و خاندان محمّد صلی الله علیه و آله مخالفت کند. عرض شد: و رحمان چه؟ فرمود: برای همه عالم. عرض شد: و رحیم چه؟ فرمود: خاصّ مؤمنان.( معانی الاخبار صدوق، ص 3، باب معنی بسم الله)
3. از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در باره اسمهای خداوند و ریشه های آنها پرسیدم: «الله از چه مشتق شده است»؟ حضرت فرمود: ای هشام! الله از إله مشتق شده است و إله، معبود بودن را اقتضا می کند و نام، غیر از صاحب نام است. پس هر کس نام را بدون معنا بپرستد، کفر ورزیده است؛ و هر کس نام و معنا را بپرستد، شرک ورزیده و دو چیز را پرستیده است؛ و هر که معنا را و نه اسم را بپرستد، این توحید است.ای هشام! فهمیدی؟ عرض کردم: برایم بیشتر گویید. فرمودند: خداوند نود و نه اسم دارد، اگر هر نامی، همان صاحب نام باشد، باید هر کدام از اسم ها، معبودی باشد. ولی خداوند، خود، معناست که این نام ها بر او دلالت کنند و همه غیر از خود او باشند. ای هشام! نان، اسمی است برای خوردنی و آب، اسمی است برای آشامیدنی و لباس، اسمی است برای پوشیدنی و آتش، اسمی است برای سوزانندگی؛ ای هشام! آیا چنان فهمیدی که با آن به دفاع بپردازی و در مبارزه با دشمنان خداوند که همراه خداوند چیز دیگری می پرستند، پیروز شوی؟ عرض کردم: بله. فرمود: ای هشام! خداوند تو را به این جهت سود بخشد و استوار دارد. هشام گوید: به خدا سوگند از زمانی که از آن مجلس برخاستم تاکنون هیچ کس در مبحث توحید بر من چیره نشده است. (الکافی، ج 1، ص 89، باب معانی الاسماء، ح 2)
4. حضرت امام موسی الکاظم  باب الحوائج علیه السلام در معنی الله فرمودند :   بر تمام امور کوچک و بزرگ هِیمَنه و غلبه یافت.( کافی، ج 1، ص 89، باب معانی الاسماء، ح3)
5. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام  فرمودند : الله، برترین اسم در میان اسم‌های خداوند عزّوجلّ است؛ و آن اسمی است که سزاوار نیست کسی جز الله بدان نامیده شود و هیچ آفریده‌ای این اسم را نگیرد.(التوحيد  ,  جلد۱  ,  صفحه۲۳۰  )
6. حسن بن خرزاذ گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام در نامه ای از معنای الله پرسیدم، ایشان فرمودند : بر تمام امور کوچک و بزرگ هیمنه یافت.( تفسیر عیاشی، ج 1، ص 36، ح 15)
7. از حضرت امام رضا علیه السلام پرسیدم: اسم چیست؟ ایشان فرمود: صفتی است برای موصوف. (معانی الاخبار صدوق، ص 2، باب معنی الاسم، ح 1)
8. خداوند را که همان پرستش اوست، بر خود می نهم. عرض کردم: نشانه چیست؟ فرمود: علامت.(معانی الاخبار صدوق، ص 3، باب معنی بسم الله)
9. حضرت امام الزکی الحسن العسکری علیه السلام  در باره کلام خداوند عز و جل «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» فرمودند : او خداوندی است که هر آفریده ای به هنگام نیازها و سختی ها، وقتی امیدش از همه کس جز او بریده شود و دستش از همه ی اسباب جز او گسسته گردد، به بندگی او روی آورده و می گوید: «بِسْمِ اللَّهِ»؛ یعنی در همه کارهایم از خداوندی یاری می جویم که هیچ کس جز او سزاوار پرستش نیست. هر گاه از او کمک خواهند به فریاد می رسد و چون خوانده شود، پاسخ می دهد. این همان سخنی است که در گفتگوی مردی با امام صادق علیه السلام گذشت. او به حضرت عرض کرد: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، مرا راهنمایی کن که «خدا چیست»؟ اهل جدل با من بسیار سخن گفته اند و سرگردانم کرده اند. حضرت به او فرمود: ای بنده ی خدا، تاکنون سوار کشتی شده ای؟ عرض کرد: بله. فرمود: آیا پیش آمده که کشتی تو بشکند، به گونه ای که هیچ کشتی نباشد تا نجاتت دهد و هیچ شناگری نباشد تا نیازت برطرف کند؟ عرض کرد: بله. فرمود: آیا در آن جا دلت به چیزی از چیزها امید داشت تا تو را از آن ورطه نجات بخشد؟ عرض کرد: بله. فرمود: آن چیز، همان خداوند تواناست که می تواند نجات دهد؛ جایی که هیچ نجات بخشی نیست و به فریاد رسد، جایی که هیچ فریادرسی نیست. سپس امام صادق علیه السلام فرمودند: گاه می شود که کسی از شیعیان ما در آغاز کار خود «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را وا می گذارد. پس خداوند عز و جل او را به حادثه ای ناگوار می آزماید تا شکر گزاری و ستودن خداوند تبارک و تعالی را به یادش آورد و ننگ کوتاهی او را برای واگذاشتن کلام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از وی بزداید. راوی می گوید: مردی به خدمت حضرت علی بن حسین امام سجاد علیه السلام رسید و عرض کرد: مرا آگاه ساز که معنای «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» چیست؟ حضرت علیه السلام فرمود: پدرم ، از برادرش امام حسن علیه السلام، از پدرش امیر مؤمنان علیه السلام برایم نقل کرد و فرمود: مردی نزد امیر مؤمنان علیه السلام رسید و عرض کرد: ای امیر مؤمنان، مرا آگاه ساز که «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» «چه معنا دارد»؟ حضرت فرمود: همانا سخنت، الله، برترین اسم در میان اسمهای خداوند عز و جل است؛ و آن اسمی است که سزاوار نیست کسی جز الله بدان نامیده شود و هیچ آفریده ای این اسم را نگیرد. آن مرد عرض کرد: تفسیر کلمه الله چیست؟ فرمود: او کسی است که هر آفریده ای به هنگام نیازها و سختی ها وقتی امیدش از همه چیز جز او بریده شود و دستش از همه اسباب جز او گسسته گردد، به بندگی او روی می آورد. هر مهتر و بزرگی در این دنیا، هر چند بسیار بی نیاز و چیره باشد و نیاز دیگران به او بسیار باشد، نیازمند چیزهایی خواهد شد که از عهده اش برنیاید و دیگران نیز نیازمند چیزهایی شوند که در توان او نباشد، پس به هنگام ضرورت و تنگنا از همه چیز به سوی خدا دست می کشد. اما چون نگرانی اش برطرف شود، به شرک خود باز می گردد. آیا نشنیده ای که خداوند عز و جل می فرماید «قُلْ أَرَأَیْتُکُم إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَهُ أَغَیْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ, بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِکُونَ» [بگو: به نظر شما اگر عذاب خدا شما را در رسد یا رستاخیز شما را دریابد اگر راستگویید کسی غیر از خدا را می خوانید، (نه) بلکه تنها او را می خوانید و اگر او بخواهد رنج و بلا را از شما دور می گرداند و  آن چه را شریک (او) می گردانید فراموش می کنید].(انعام/ 40-41) خداوند عز و جل به بندگان خود فرمود: ای نیازمندان رحمت من! همانا بر شما واجب کرده ام که در همه حال نیازمند من باشید و در همه وقت، در عبادت من خاکساری کنید؛ پس در هر امری که به دست می گیرید و امید دارید به پایانش رسانید و به نهایتش برسید، به سوی من پناه جوئید. اگر بخواهم به شما عطا کنم، دیگری نتواند از شما دریغ دارد؛ و اگر بخواهم از شما دریغ دارم، دیگری نتواند به شما عطا کند. من سزاوارترین کسی هستم که از او درخواست شود و شایسته ترین کسی هستم که به سویش زاری شود؛ پس در آغاز هر کار کوچک یا بزرگی بگویید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»؛ یعنی در این کار از کسی یاری می جویم که هیچ کس جز او سزاوار پرستش نیست. هر گاه از او کمک خواهند به فریاد می رسد و چون خوانده شود، پاسخ می دهد. بخشنده ای که با فراخی روزی بر ما رحمت می آورد و در دین و دنیا و آخرتمان بر ما مهربان است؛ کسی که دین را بر ما آسان کرد و سهل و راحتش نمود و با جدا کردن ما از دشمنانمان به ما مرحمت فرمود. سپس حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که امری که بدان مشغول است، او را غمگین کند و او در حالی که به خداوند خلوص دارد و با قلب خویش به سویش رو کرده بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»، از یکی از این دو جدا نخواهد بود، یا خواسته اش در دنیا به او رسد و یا نزد پروردگارش برایش فراهم آید و ذخیره شود؛ و  آن چه نزد خداست برای مؤمنان بهتر و پایدارتر است.( توحید صدوق، ص 230، ح 5)
10. حضرت امام حسن عسکری علیه السلام از جد خود حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت فرمودند : گاه می شود که کسی از شیعیان ما در آغاز کار خود «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را وا می گذارد. پس خداوند عز و جل او را به حادثه ای ناگوار دچار سازد تا شکرگزاری و ستودن خدا را به یادش آورد و گناه کوتاهی او را برای واگذاشتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از وی بزداید. عبد الله بن یحیی خدمت امیر مؤمنان علی علیه السلام رسید، کنار حضرت تختی بود. عبد الله را فرمان داد تا بر آن بنشیند، عبد الله نشست. ناگهان تخت واژگون شد و او را بر زمین زد و تخت بر سرش افتاد. استخوان سر عبد الله، بیرون زد و سرش خون افتاد. امیر مؤمنان علیه السلام امر فرمود تا آب بیاورند و خون را از سر او بشست. سپس فرمود: نزدیک من بیا. عبد الله نزدیک ایشان شد. حضرت بر زخم او دست کشید، حال آن که درد، صبر از کف عبد الله بیرون کرده بود. حضرت بر زخم، دست کشید و آب دهان خویش بر آن گذاشت. زخم التیام یافت و چنان شد که گویی هیچ آسیبی ندیده بود. سپس امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ای عبد الله، سپاس و ستایش خدایی را که پاک کردن گناهان شیعیان ما را در سختی های ایشان در دنیا قرار داد تا طاعات آنها سالم بماند و این چنین بر آن عبادات، سزاوار پاداش شوند. عبد الله بن یحیی عرض کرد: ای امیر مؤمنان، یعنی ما فقط در دنیا به خاطر گناهانمان مجازات می شویم؟ فرمود: بله، آیا نشنیدی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دنیا زندان مؤمن است و بهشت کافر؟ همانا خداوند متعال شیعیان ما را در دنیا با دچار کردن به سختی هایی که مایه آمرزش آنان می شود از گناه پاک می کند. خداوند متعال می فرماید: «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَهٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ» [و هر (گونه) مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست و (خدا) از بسیاری درمی گذرد] تا عبادات و طاعات آنها به هنگام ورود به روز قیامت، نزدشان فراهم آید و پاداش عبادت دشمنان ما را، هر چند از آن جا که اخلاصی در آن نیست، بی مقدار است، در دنیا به آنها می دهد تا چون به روز قیامت در آمدند، بار گناهان و دشمنی آنها با محمّد و خاندانش صلی الله علیه و آله و برگزیدگان اصحابش بر آنان حاضر آید و در آتش دوزخ افکنده شوند. عبد الله بن یحیی عرض کرد: ای امیر مؤمنان! به راستی که مرا سود رساندی و آموختی. اگر ممکن است، مرا از گناهی که در این مجلس به آن در بلا افتادم آگاه ساز تا آن را تکرار نکنم. حضرت فرمود: هنگامی که نشستی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» نگفتی. پس خداوند این بلا را که به آن ناخوش شدی به خاطر غفلتی که کردی قرار داد تا گناهی که از تو سر زد، پاک شود. آیا نمی دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خداوند عز و جل برایم روایت کرد و فرمود: هر کاری بدون نام خدا آغاز شود، بی سرانجام است؟ عرض کردم: بله- پدر و مادرم به فدایت – بعد از این آن را ترک نمی کنم. فرمود: در این حال، بهره مند و سعادتمند خواهی شد. عبد الله بن یحیی گفت: ای امیر مؤمنان! تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» چیست؟ فرمود: همانا بنده هر گاه بخواهد چیزی بخواند یا کاری انجام دهد می گوید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» یعنی با این اسم این کار را انجام می دهم. پس هر کاری را که انجام می دهد، اگر با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آغازش کند، کاری پر برکت خواهد بود.(تفسیر حضرت  امام  حسن عسکری (علیه السلام )، ص 22، ح 7)
11. امام صادق (عليه السّلام) فرمود: اسم خدا غير خود اوست و هر آنچه نام «چيز» بر آن صادق آيد مخلوقست جز خدا و اما آنچه بزبان تعبير شود (كلمه اللّٰه كه بزبان آيد) يا بدست انجام گيرد (وقتى بخط‍‌ نوشته شود) آن مخلوقست و خدا مقصودى از مقاصد او است (يعنى آنكه لفظ‍‌ «اللّٰه» را گويد يا نويسد مقصودش ذات خداست كه بوسيله لفظ‍‌ و خط‍‌ باو متوسل مى‌شود)[لفظ‍‌ «اللّٰه» يكى از علامات بسوى خداست] و صاحب علامت غير از خود علامت است زيرا علامت توصيف مى‌شود و هر چيز كه توصيف شود مصنوع است ولى صانع همه چيز بهيچ حدى كه قابل ذكر باشد توصيف نشود، پديد آورده نشده تا چگونگى پديد آمدنش از روى مصنوعى جز او شناخته شود [از روى ساختن سازنده‌اش شناخته شود] و مردم در شناسائى او بهر نهايتى كه رسند او غير از آنست، كسى كه اين حقيقت را بفهمد هرگز نلغزد، اينست توحيد خالص، با اجازه خدا آن را بجوئيد [نگهداريد] و باور كنيد و درست بفهميد. هر كه گمان كند خدا را با حجاب يا صورت يا مثال شناخته است مشركست زيرا كه حجاب و مثال و صورت غير خود اوست زيرا او يگانه است و يكتا دانسته پس چگونه او را شناخته باشد كسى كه عقيده دارد او را بغير او شناخته، كسى كه خدا را بخدا شناسد او را شناخته است و كسى كه او را بخود او نشناسد او را نشناخته است بلكه غير او را شناخته، ميان خالق و مخلوق چيز ديگرى نيست (چيزى نيست كه نه خالق باشد نه مخلوق) خدا خالق همه چيز است بدون ماده و مايه، و خدا باسمااش ناميده و خوانده شود، او غير اسماأش باشد و أسماء غير او. ( الکافي  ,  جلد۱  ,  صفحه۱۱۳)
12. عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ : فِي قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ  فَقَالَ اَللَّهُ هُوَ اَلَّذِي يَتَأَلَّهُ إِلَيْهِ عِنْدَ اَلْحَوَائِجِ وَ اَلشَّدَائِدِ كُلُّ مَخْلُوقٍ وَ عِنْدَ اِنْقِطَاعِ اَلرَّجَاءِ مِنْ كُلِّ مَنْ دُونَهُ وَ تَقَطُّعِ اَلْأَسْبَابِ مِنْ جَمِيعِ مَنْ سِوَاهُ تَقُولُ بِسْمِ اَللّٰهِ  أَيْ أَسْتَعِينُ عَلَى أُمُورِي كُلِّهَا بِاللَّهِ اَلَّذِي لاَ تَحِقُّ اَلْعِبَادَةُ إِلاَّ لَهُ اَلْمُغِيثِ إِذَا اُسْتُغِيثَ وَ اَلْمُجِيبِ إِذَا دُعِيَ وَ هُوَ مَا قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ دُلَّنِي عَلَى اَللَّهِ مَا هُوَ فَقَدْ أَكْثَرَ عَلَيَّ اَلْمُجَادِلُونَ وَ حَيَّرُونِي فَقَالَ لَهُ يَا عَبْدَ اَللَّهِ هَلْ رَكِبْتَ سَفِينَةً قَطُّ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ كُسِرَتْ بِكَ حَيْثُ لاَ سَفِينَةَ تُنْجِيكَ وَ لاَ سِبَاحَةَ تُغْنِيكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُكَ هُنَالِكَ أَنَّ شَيْئاً مِنَ اَلْأَشْيَاءِ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يُخَلِّصَكَ مِنْ وَرْطَتِكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَذَلِكَ اَلشَّيْءُ هُوَ اَللَّهُ اَلْقَادِرُ عَلَى اَلْإِنْجَاءِ حَيْثُ لاَ مُنْجِيَ وَ عَلَى اَلْإِغَاثَةِ حَيْثُ لاَ مُغِيثَ. (معاني الأخبار  ,  جلد۱  ,  صفحه۴ )    ترجمه :  حضرت امام الزکی الحسن العسكرى عليه السلام   در بارۀ قول خداى عزّ و جلّ‌:« بِسْمِ‌ اَللّٰهِ‌ اَلرَّحْمٰنِ‌ اَلرَّحِيمِ‌  »فرمودند :«اللّٰه»همان كسى است كه همۀ آفريدگان وقتى در گرداب سختيها و مشكلات گرفتار شدند، و بجز خدا از همه كس و همه چيز مأيوس گشتند،و رشتۀ اميدشان از همه جا گسسته میشود ،و شيفتۀ او مى‌گردند.وقتى مى‌گويى«بسم اللّٰه»يعنى براى انجام تمام كارهايم از خدا مدد مى‌طلبم،خدائى كه پرستش و بندگى شايستۀ هيچ كس جز او نيست،پروردگارى كه دادرس است و هر زمان كه فرياد دادخواهى درمانده‌اى بر آستانش بلند گردد و خوانده شود،پذيرا و پاسخگو است.امام عسكرى عليه السلام فرمودند :و اين همان است كه شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد:اى فرزند رسول خدا مرا به شناخت كلمۀ«اللّٰه»راهنمائى فرما چون هوچيگران و ستيزكنندگان مرا مورد هجوم تبليغاتى خود قرار داده‌اند،و آنقدر با من جدل مى‌كنند كه در وادى حيرت سرگردانم ساخته‌اند.حضرت امام صادق عليه السلام به او فرمودند :اى بندۀ خدا:آيا هرگز بر كشتى سوارشده‌اى‌؟عرض كرد:بلى،فرمودند:آيا اتّفاق افتاده است كه آن كشتى درهم بشكند و تو در كام امواج خروشان دريا گرفتار شوى،و در آن نزديكى نه كشتى ديگرى باشد كه تو را از مرگ حتمى برهاند،و نه شناگر ماهرى كه سينۀ نيلگون آب را بشكافد و تو را بساحل برساند؟عرض كرد:بلى(چنين شده است).فرمودند :آيا در آن لحظۀ سرنوشت ساز كه خطرى بطور جدّى تو را تهديد مى‌كرد،در آن حال با نااميدى تمام ، ناگهان به قلبت افتاده كه فقط‍‌ موجودى كه داراى قدرتى نامحدود است مى‌تواند تو را از اين گرفتارى هولناك نجات دهد.گفت:آرى(اميدم بود دستى از غيب برون آيد و كارى بكند) امام صادق عليه السلام فرمودند :خداوند  تكيه‌گاه نجات دهنده است  و فريادرس ديگرى يافت نشود ، خداوند  فريادرسِ قادر است.
13. قَالَ رَجُلٍ لِجَعْفَرِبْنِ‌مُحَمَّدٍ علیه السلام : مَا الدَّلِیلُ عَلَی اللَّهِ؟ وَ لَا تُذَکِّرْ لِیَ الْعَالَمَ وَ الْعَرَضَ وَ الْجَوْهَرَ. فَقَالَ لَهُ: هَلْ رَکِبْتَ الْبَحْرَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَهَلْ عَصَفَتْ بِکُمُ الرِّیحُ حَتَّی خِفْتُمُ الْغَرَقَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: قَالَ: فَهَلِ انْقَطَعَ رَجَاؤُکَ مِنَ الْمَرْکَبِ وَ الْمَلَّاحِینَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَهَلْ تَتَبَّعَتْ نَفْسُکَ أَنَّ ثَمَّ مَنْ یُنْجِیکَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنَّ ذَاکَ هُوَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ و إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ. (عوالم العلوم  ,  جلد۲۰  ,  صفحه۱۰۶)

    مردی به حضرت امام صادق علیه السلام عرض کرد: «چه چیزی بر وجود خدا دلالت دارد؟ برایم از عالم و عرض و جوهر چیزی مگو». ایشان فرمودند : «آیا دریانوردی کرده‌ای»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «و آیا شده بادی سهمگین بر شما بوزد، آن چنان که در هراس از غرق‌شدن بیافتید»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «و آیا امیدت از کشتی و دریانوردان قطع شده است»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آیا در دل نداشتی که کسی وجود دارد و نجاتت می‌دهد»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «او همان خداوند سبحانه و تعالی است». خداوند عزّوجلّ فرمود: جز او، تمام کسانی را که [برای حلّ مشکلات خود] می‌خوانید، فراموش می‌کنید. (اسراء/۶۷) و هنگامی که ناراحتی به شما رسد، فقط او را می‌خوانید! (نحل/۵۳).

14. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ اَلنَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَكَمِ : أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ أَسْمَاءِ اَللَّهِ وَ اِشْتِقَاقِهَا اَللَّهُ مِمَّا هُوَ مُشْتَقٌّ فَقَالَ يَا هِشَامُ اَللَّهُ مُشْتَقٌّ مِنْ إِلَهٍ وَ إِلَهٌ يَقْتَضِي مَأْلُوهاً وَ اَلاِسْمُ غَيْرُ اَلْمُسَمَّى فَمَنْ عَبَدَ اَلاِسْمَ دُونَ اَلْمَعْنَى فَقَدْ كَفَرَ وَ لَمْ يَعْبُدْ شَيْئاً وَ مَنْ عَبَدَ اَلاِسْمَ وَ اَلْمَعْنَى فَقَدْ أَشْرَكَ وَ عَبَدَ اِثْنَيْنِ وَ مَنْ عَبَدَ اَلْمَعْنَى دُونَ اَلاِسْمِ فَذَاكَ اَلتَّوْحِيدُ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامُ قَالَ قُلْتُ زِدْنِي قَالَ لِلَّهِ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ اِسْماً فَلَوْ كَانَ اَلاِسْمُ هُوَ اَلْمُسَمَّى لَكَانَ كُلُّ اِسْمٍ مِنْهَا إِلَهاً وَ لَكِنَّ اَللَّهَ مَعْنًى يُدَلُّ عَلَيْهِ بِهَذِهِ اَلْأَسْمَاءِ وَ كُلُّهَا غَيْرُهُ يَا هِشَامُ اَلْخُبْزُ اِسْمٌ لِلْمَأْكُولِ وَ اَلْمَاءُ اِسْمٌ لِلْمَشْرُوبِ وَ اَلثَّوْبُ اِسْمٌ لِلْمَلْبُوسِ وَ اَلنَّارُ اِسْمٌ لِلْمُحْرِقِ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامُ فَهْماً تَدْفَعُ بِهِ وَ تُنَاضِلُ بِهِ أَعْدَاءَنَا اَلْمُتَّخِذِينَ مَعَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَيْرَهُ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ نَفَعَكَ اَللَّهُ بِهِ وَ ثَبَّتَكَ يَا هِشَامُ قَالَ فَوَ اَللَّهِ مَا قَهَرَنِي أَحَدٌ فِي اَلتَّوْحِيدِ حَتَّى قُمْتُ مَقَامِي هَذَا . ( الکافي  ,  جلد۱  ,  صفحه۱۱۴ )هشام بن حكم ازحضرت امام صادق عليه السّلام راجع به اشتقاق اسماء خدا پرسيد، اللّٰه از چه مشتق است‌؟ فرمود: اى هشام اللّٰه مشتق ازاله (پرستش شده) است و پرستش شده شايسته پرستشى لازم دارد، و نام غير صاحب نام است كسى كه تنها نام را بدون صاحب نام پرستد كافر گشته و در حقيقت چيزى نپرستيده است و هر كه نام و صاحب نام را پرستد مشرك گشته و دو چيز پرستيده است و كسى كه صاحب نام را پرستد نه نام را آنست يكتاپرستى، اى هشام فهميدى‌؟ عرضكردم: توضيح بيشترى برايم دهيد، فرمود: خدا را نود و نه نام است اگر نام همان صاحب نام باشد بايد هر اسمى از آنها معبودى باشد، ولى خدا معنى (و ذات يگانه‌ايست) كه همه اين اسماء بر او دلالت كند و همه غير او باشند، اى هشام نان اسم خوردنى‌ست و آب اسم آشاميدنى و جامه اسم پوشيدنى و آتش اسم سوختنى، فهميدى اى هشام بطورى كه بتوانى دفاع كنى و بر دشمنان ما كه با خدا ديگرى را شريك گرفته‌اند در مباحثه غلبه كنى‌؟ عرض كردم آرى، فرمود اى هشام خدايت به آن سود دهد و بر آن پا برجايت دارد، هشام گويد: از زمانى كه از آن مجلس برخاستم ديگر در بحث توحيد كسى بر من غلبه نكرد.

15. قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام اللَّهُ مَعْنَاهُ الْمَعْبُودُ الَّذِی أَلِهَ الْخَلْقُ عَنْ دَرْکِ مَاهِیَّتِهِ وَ الْإِحَاطَهًِْ بِکَیْفِیَّتِه. ( التوحيد  ,  جلد۱  ,  صفحه۸۹)

    حضرت امام باقر علیه السلام  فرمودند : اللَّه، معنی‌اش معبودیست که خلق از دریافتن ماهیّت او و احاطه‌نمودن کیفیّتش، حیران و سرگردان شده‌اند.

16. قال الصّادق علیه السلام  :  اسْمُ اللَّهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ کُلُ شَیْءٍ وَقَعَ عَلَیْهِ اسْمُ شَیْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَا خَلَا اللَّه. (التوحيد صدوق ,  جلد۱  ,  صفحه۱۹۲)

    حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند : اسم خدا غیر خداست و هر آنچه نام «چیز» بر او صادق باشد مخلوق است جز خدا.

    ---

    تفسیر الرحمن

17. أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الرَّحْمَنِ الَّذِی یَرْحَمُ بِبَسْطِ الرِّزْقِ عَلَیْنَا. (  التفسير  الإمام العسکري عليه السلام  ,  جلد۱  ,  صفحه۲۷   )

    أمیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند :  الرَّحْمَنِ؛ بخشنده‌ای که با فراخی روزی بر ما رحمت می‌آورد.

18. عَنِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِنَّ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ قَالَ: اَلرَّحْمَنُ رَحْمَنُ اَلدُّنْيَا، وَ اَلرَّحِيمُ رَحِيمُ اَلْآخِرَةِ ( تفسير کنز الدقائق و بحر الغرائب  ,  جلد۱  ,  صفحه۳۰ )

    رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند : حضرت عیسی فرمود :  خداوند، الرَّحْمَنِ در دنیا و الرَّحِیمِ در آخرت است [رحمان اشاره به رحمت عامّ پروردگار دارد که در دنیا، شامل مؤمن و کافر می‌شود؛ و رحیم اشاره به رحمت خاصّ او دارد که مخصوص بندگان مؤمن در آخرت می‌باشد].

19. فِي عُيُونِ اَلْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ اَلرِّضَا عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ فِي دُعَائِهِ: رَحْمَنَ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ  (تفسير نور الثقلين  ,  جلد۱  ,  صفحه۱۴ )

    حضرت امام رضا علیه السلام در دعا فرمودند : «ای رحمان دنیا و آخرت و رحیم در دنیا و آخرت  بر محمّد و آل محمّد درود فرصت .

20. قال الصادق علیه السلام  اَلرَّحْمٰنِ  بِجَمِيعِ خَلْقِهِ اَلرَّحِيمِ  بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً . ( البرهان في تفسير القرآن  ,  جلد۱  ,  صفحه۱۰۷ )

    حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند  الرَّحمن؛  رحمتی است برای جمیع خلقش  و الرحیم  خاصه برای شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام است . {زیرا در لسان روایات مؤمن به شیعه اطلاق میشود}

21.  عَنِ اَلصَّادِقِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: اَلرَّحْمَنُ اِسْمٌ خَاصُّ بِصِفَةٍ عَامَّةٍ وَ اَلرَّحِيمُ اِسْمٌ عَامٌّ بِصِفَةٍ خَاصَّةٍ . (جنة الأمان الواقیة (المصباح کفعمی)  ,  جلد۱  ,  صفحه۳۱۷ )

    حضرت امام صادق علیه السلام  فرمودند : الرَّحمن؛ اسم خاص است با صفتی عام {یعنی نامی است مخصوص خدا ولی مفهوم رحمتش همگان را در بر می‌گیرد} و الرحیم اسم عام است و با صفتی خاص 

22. قال الامام العسکری (علیه السلام)- وَ تَفْسِیرُ قَوْلِهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الرَّحْمنِ أَنَ الرَّحْمَنَ مُشْتَقٌ مِنَ الرَّحْمَهًْ. (التفسير الإمام العسکري عليه السلام  ,  جلد۱  ,  صفحه۳۴ )

    حضرت امام عسکری علیه السلام فرمودند  تفسیر الرَّحْمنِ که قول خداست، مشتقّ از رحمت است.